İç Kuvvetler / Dış Kuvvetler

İç Kuvvetler

İç kuvvetler, yer kabuğunda meydana gelen ve yüzey şekillerini oluşturan doğal süreçlerdir. Bu kuvvetler, yer yüzeyinin şekil ve yapısını sürekli olarak değiştirir ve yer kabuğunun derinliklerinden gelen enerjiler tarafından yönlendirilir. İç kuvvetlerin etkisiyle oluşan şekiller genellikle büyük ve yavaş gelişen yapılar olup, bu kuvvetlerin etkisi uzun zaman dilimleri içinde belirginleşir.

 

1. Tektonik Hareketler:
   • Tanım: Yerkabuğunun çeşitli bölümlerinin hareket etmesiyle ortaya çıkan kuvvetlerdir.
   • Oluşum: Yer kabuğunun plakalarının hareketi sonucu oluşur.
   • Türleri:
     • Fay Hattı Oluşumu: Yerkabuğunda gerilme ve sıkışma sonucu meydana gelen çatlaklardır.
     • Kıta Kabuğu Çarpışması: İki kıta plakası çarpıştığında oluşan dağ sıraları (örneğin, Himalayalar).
     • Okyanus Kabuğu Çarpışması: Okyanus tabanı ile kıta kabuğunun çarpışması sonucu oluşan derin çukurlar (örneğin, Mariana Çukuru).
2. Volkanik Aktivite:
   • Tanım: Magmanın yer kabuğundan yüzeye çıkması ve lavların, gazların çıkışıyla ortaya çıkan süreçlerdir.
   • Oluşum: Magmanın yer kabuğundaki çatlaklardan yüzeye çıkarak volkanik yapıları oluşturması.
   • Volkan Türleri:
     • Kalkan Volkanları: Yavaş akışlı lavların oluşturduğu geniş ve alçak volkanlar (örneğin, Hawaii Volkanları).
     • Stratovolkanlar: Katılaşmış lavlar ve volkanik tüflerin oluşturduğu koni şeklindeki volkanlar (örneğin, Vezüv Yanardağı).
     • Çöküntü Volkanları: Kraterin içinde oluşan volkanlar (örneğin, Krakatau).
3. Depremler:
   • Tanım: Yerkabuğundaki ani gerilme ve boşalmanın oluşturduğu titreşimlerdir.
   • Oluşum: Yer kabuğundaki fay hatlarının hareketi sonucu oluşur.
   • Ölçüm: Richter ölçeği veya moment magnitüd ölçeği ile ölçülür.
   • Etkileri: Yüzeydeki yapılar üzerinde yıkıcı etkiler yapabilir ve tsunamiler oluşturabilir.

 

Dış Kuvvetler

Dış kuvvetler, yerkabuğundaki yüzey şekillerinin oluşumunda etkili olan ve atmosfer, su ve biyolojik etmenler tarafından yönlendirilen kuvvetlerdir. Bu kuvvetler genellikle yüzeyde ve kısa süreli değişimlere neden olur.

1. Erozyon:
   • Tanım: Yüzey malzemelerinin dış kuvvetler tarafından taşınması ve aşındırılmasıdır.
   • Türleri:
     • Rüzgar Erozyonu: Rüzgarın taşıdığı kum ve diğer materyallerle yüzeyde aşındırma yapmasıdır. (örneğin, kumullar, rüzgar çukurları).
     • Su Erozyonu: Akarsuların ve yüzeysel su akıntılarının taşıdığı materyallerle yüzeyi aşındırmasıdır. (örneğin, vadiler, derinleşmiş akarsu yatakları).
     • Buzul Erozyonu: Buzulların ilerleyişi sırasında kayaları ve toprakları taşıması ve aşındırmasıdır. (örneğin, U-vadi, morenler).
2. Örtü Oluşumları:
   • Tanım: Erozyon ve tortul birikimlerin oluşturduğu yüzey şekilleridir.
   • Türleri:
     • Allüvyal Ovalar: Akarsuların taşıdığı ve biriktirdiği materyallerle oluşan geniş düz alanlardır. (örneğin, Nil Deltası).
     • Deltas: Nehirlerin denizle birleştiği yerde biriktirdiği tortul alanlardır. (örneğin, Mississippi Deltası).
3. Tortul Yüzey Şekilleri:
   • Tanım: Dış kuvvetler tarafından taşınan ve biriktirilen materyallerle oluşan yüzey şekilleridir.
   • Türleri:
     • Kumul: Rüzgar tarafından biriktirilen kumların oluşturduğu tepelerdir. (örneğin, Sahara Çölü kumulları).
     • Moren: Buzulların taşıdığı ve bıraktığı tortul birikintileridir. (örneğin, Alp Morenleri).
4. Çökmeler ve Çukurlar:
   • Tanım: Karstik oluşumlar veya çökme ile meydana gelen yer şekilleridir.
   • Türleri:
     • Karstik Çökmeler: Karstik bölgelerde, erozyon ve çözünme sonucu oluşan çukurlardır. (örneğin, Travertenler, mağaralar).
     • Çökme Çukurları: Yer altındaki boşlukların çökmesi sonucu oluşan çukurlardır. (örneğin, çöküntü çukurları).

 

 

İç Kuvvetler ve Dış Kuvvetler Şeması

Kuvvet Türü	Tanım	Örnekler
İç Kuvvetler	Yer kabuğundan gelen kuvvetler	Tektonik hareketler, volkanik aktiviteler, depremler
Tektonik Hareketler	Yerkabuğu plakalarının hareketi	Himalayalar, Mariana Çukuru
Volkanik Aktivite	Magmanın yüzeye çıkması ve lavların oluşumu	Hawaii Volkanları, Vezüv Yanardağı
Depremler	Yer kabuğundaki ani gerilme ve boşalmanın titreşimler	Richter ölçeği ile ölçülen depremler
Dış Kuvvetler	Atmosfer, su ve biyolojik etmenlerin etkisi	Erozyon, tortul birikimler, çökmeler
Erozyon	Yüzey malzemelerinin taşınması ve aşındırılması	Rüzgar erozyonu, su erozyonu, buzul erozyonu
Örtü Oluşumları	Erozyon ve tortul birikimlerin oluşturduğu yüzey şekilleri	Allüvyal ovalar, deltalar
Tortul Yüzey Şekilleri	Dış kuvvetler tarafından biriktirilen materyallerle oluşan yapılar	Kumul, moren
Çökmeler ve Çukurlar	Karstik ve çökmeyle meydana gelen yer şekilleri	Travertenler, çöküntü çukurları

 

 

Hap Bilgiler

• İç Kuvvetler: Tektonik hareketler, volkanik aktiviteler, depremler.
• Dış Kuvvetler: Erozyon, örtü oluşumları, tortul yüzey şekilleri, çökmeler.
• Erozyon Türleri: Rüzgar, su, buzul erozyonları.
• Tortul Şekiller: Kumul, moren, allüvyal ovalar.

 

 

Örnek Sorular ve Çözümleri

1. Hangi iç kuvvet türü, dağ sıralarının oluşumuna neden olur?
   • A) Erozyon
   • B) Volkanik Aktivite
   • C) Tektonik Hareketler
   • D) Çökmeler

Cevap: C) Tektonik Hareketler
Açıklama: Dağ sıraları genellikle kıta plakalarının çarpışması sonucu oluşan tektonik hareketlerle meydana gelir.

2. Volkanik faaliyet sonucu hangi yapı oluşur?
   • A) Çöküntü Çukuru
   • B) Kumul
   • C) Stratovolkan
   • D) Allüvyal Ova

Cevap: C) Stratovolkan
Açıklama: Stratovolkanlar, volkanik faaliyet sonucu oluşan koni şeklindeki yapılar olup, lavların ve volkanik tüflerin birikmesiyle meydana gelir.

3. Karstik bölgelerde hangi tür yer şekilleri oluşur?
   • A) Deltalar
   • B) Allüvyal Ovalar
   • C) Travertenler
   • D) Kumul

Cevap: C) Travertenler
*Açıklama: Karstik bölgelerde suyun kalsiyum karbonat gibi

     4. Rüzgarın taşındığı materyallerle yüzeyde aşındırma yapması hangi dış kuvvet türüdür?

• A) Erozyon
• B) Volkanik Aktivite
• C) Çökmeler
• D) Tortul Birikimler

Cevap: A) Erozyon
Açıklama: Rüzgarın taşıdığı materyallerle yüzeyde aşındırma işlemi erozyon sürecinin bir parçasıdır.