Kayaçlar

TYT Coğrafya: Kayaçlar Konu Özeti

Kayaçlar, yerkabuğunu oluşturan katı maddelerdir ve minerallerin bir araya gelmesiyle oluşurlar. Kayaçlar, oluşum şekillerine göre üç gruba ayrılır: püskürük (magmatik), tortul (sedimenter) ve başkalaşım (metamorfik) kayaçlar. Yeryüzündeki jeolojik süreçler sonucunda kayaçlar bu üç grup arasında sürekli dönüşüm geçirirler ve bu döngüye kayaç döngüsü denir.

1. Kayaç Türleri

Kayaçlar oluşumlarına göre üç ana gruba ayrılır:

1.1. Püskürük (Magmatik) Kayaçlar

Püskürük kayaçlar, yerin derinliklerindeki magmanın soğuyup katılaşmasıyla oluşan kayaçlardır. Magma yerin içinde veya yüzeyinde soğuyarak katılaşabilir.

• İç Püskürük Kayaçlar (Derinlik Kayaçları): Magmanın yerin içinde yavaşça soğuması ve kristalleşmesiyle oluşurlar. Örnekler:
  • Granit: Sert ve iri kristallidir. Binalarda kullanılır.
  • Diyorit: Orta büyüklükte kristaller içerir, daha koyu renklidir.
• Dış Püskürük Kayaçlar (Yüzey Kayaçları): Magmanın yer yüzeyine çıkıp hızlı soğumasıyla oluşur. Örnekler:
  • Bazalt: Koyu renkli ve ince kristallidir, volkanik kayaçtır.
  • Andezit: Açık gri veya kırmızı renklidir. İnşaat sektöründe kullanılır.

1.2. Tortul (Sedimenter) Kayaçlar

Tortul kayaçlar, yeryüzündeki kayaçların aşınması, taşınması ve birikmesiyle oluşan kayaçlardır. Çökeller, basınç altında sıkışarak taşlaşır ve tortul kayaçları oluşturur. Üç ana türü vardır:

• Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar: Kaya parçalarının fiziksel olarak aşındıktan sonra birikmesiyle oluşur. Örnekler:
  • Kumtaşı: Kum tanelerinin birikmesi ve taşlaşmasıyla oluşur.
  • Çakıl Taşı (Konglomera): Çakılların bir araya gelmesiyle oluşan tortul kayaçtır.
• Kimyasal Tortul Kayaçlar: Su içerisinde çözünen minerallerin çökmesiyle oluşur. Örnekler:
  • Kireçtaşı (Kalker): Kalsiyum karbonatın birikmesiyle oluşur. Mağara ve kayalık alanlarda yaygındır.
  • Kayatuzu: Tuzlu suyun buharlaşması sonucu oluşur.
• Organik Tortul Kayaçlar: Canlı kalıntılarının birikmesiyle oluşur. Örnekler:
  • Kömür: Bitki kalıntılarının birikmesi ve taşlaşmasıyla oluşur.
  • Mercan Kalkeri: Mercan iskeletlerinin birikmesiyle oluşur.

1.3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar

Başkalaşım kayaçları, mevcut kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında fiziksel ve kimyasal değişim geçirerek yeniden kristalleşmesiyle oluşur. Bu süreç kayaçların özelliklerini ve yapısını değiştirir.

• Mermer: Kireçtaşının başkalaşıma uğramasıyla oluşur. İnşaat ve süs eşyalarında kullanılır.
• Gnays: Granitin başkalaşmasıyla oluşur.
• Şist: Kil ve kumtaşının başkalaşmasıyla oluşan ince yapılı kayaçtır.

2. Kayaç Döngüsü

Kayaç döngüsü, kayaçların bir türden diğerine dönüşebildiği jeolojik süreçleri kapsar. Püskürük kayaçlar aşınarak tortul kayaçlara, tortul kayaçlar yüksek basınç ve sıcaklıkla başkalaşım kayaçlarına dönüşebilir. Ayrıca, başkalaşım kayaçları yeniden eriyerek magmaya dönüşüp tekrar püskürük kayaç haline gelebilir.

Hap Bilgiler

• Püskürük kayaçlar: Magmanın soğumasıyla oluşur. İç püskürük kayaçlar (granit) yavaş, dış püskürük kayaçlar (bazalt) hızlı soğur.
• Tortul kayaçlar: Aşınmış kayaçların birikmesiyle oluşur. Fiziksel, kimyasal ve organik tortul kayaçlar olmak üzere üçe ayrılır.
• Başkalaşım kayaçları: Var olan kayaçların sıcaklık ve basınç altında değişime uğramasıyla oluşur. Mermer, gnays başkalaşım kayaçlarına örnektir.
• Kayaç döngüsü: Kayaçların birbirine dönüşme sürecidir ve uzun zaman dilimlerinde gerçekleşir.

Soru Çözümü İçin İpuçları

• Püskürük ve Tortul Kayaçlar: Püskürük kayaçların magmanın soğumasıyla, tortul kayaçların ise aşınma ve birikimle oluştuğunu hatırlayın. İç ve dış püskürük kayaçları ayırt edebilmek için kristal yapısına dikkat edin.
• Kayaç Döngüsü: Kayaçların bir türden diğerine nasıl dönüşebileceğini ve kayaç döngüsünün nasıl işlediğini kavrayın. Bu dönüşümlerde sıcaklık, basınç ve erimenin rolünü öğrenin.
• Başkalaşım Kayaçları: Başkalaşım sürecinde hangi kayaçların değişim geçirdiğini ve bu süreçte ortaya çıkan yeni kayaç türlerini bilmelisiniz.

Örnek Sorular ve Çözümleri

Örnek Soru 1:

Hangi kayaç türü, magmanın yeryüzüne çıkıp hızla soğuması sonucu oluşur?

1. Kireçtaşı
2. Granit
3. Mermer
4. Bazalt
5. Gnays

Çözüm: Magmanın yeryüzüne çıkıp hızla soğumasıyla oluşan kayaçlar dış püskürük kayaçlardır. Bazalt, dış püskürük kayaçlara örnektir. Doğru cevap: D şıkkı.

Örnek Soru 2:

Aşağıdaki kayaçlardan hangisi başkalaşım kayaçları arasında yer alır?

1. Granit
2. Konglomera
3. Mermer
4. Kumtaşı
5. Kireçtaşı

Çözüm: Mermer, kireçtaşının yüksek sıcaklık ve basınç altında başkalaşmasıyla oluşan bir başkalaşım kayaçtır. Doğru cevap: C şıkkı.