Fiilde Çatı

Fiilde çatı, fiilin özne, yüklem ve nesne ilişkisini belirleyen yapıdır. Çatı, fiilin cümlede nasıl kullanıldığını ve hangi işlevleri yerine getirdiğini belirler. Türkçede fiil çatısı genellikle üç ana türde incelenir: etken, edilgen, ve dönüşlü çatılar. Her çatı türü, fiilin özne ve yüklem arasındaki ilişkisini ve cümledeki rolünü belirler.

 

1. Etken Çatı:

• Tanım: Fiilin özne tarafından doğrudan gerçekleştirilmesidir. Etken çatılı fiillerde özne, yüklemi doğrudan etkiler ve eylemi kendisi yapar.
• Örnekler:
  • "Ali kitabı okur." (Ali, okuma eylemini kendisi yapar.)
  • "Ayşe elma yer." (Ayşe, yeme eylemini kendisi yapar.)
• Açıklama: Etken çatıdaki fiiller, öznenin eylemi bizzat gerçekleştirdiği fiillerdir. Bu tür fiillerde yüklem öznenin kendisidir ve genellikle fiil köküne herhangi bir ek eklenmeden kullanılır.

 

2. Edilgen Çatı:

• Tanım: Fiilin özne tarafından yapılmadığı, başka bir tarafından yapıldığı durumu ifade eder. Edilgen çatılı fiillerde eylemi kimin gerçekleştirdiği genellikle belirsizdir.
• Ekler: -il, -in, -ilmek, -inmek
• Örnekler:
  • "Kitap okunur." (Kitap, okuma eylemini bir başkası tarafından yapar, kitap eylemi gerçekleştiren değil, etkilenendir.)
  • "Kapı açıldı." (Kapı, açılma eylemini bir başkası tarafından yaşar.)
• Açıklama: Edilgen çatıdaki fiiller, öznenin eylemi doğrudan gerçekleştirmediği, eylemin başka biri tarafından yapıldığı durumu ifade eder. Genellikle fiil köküne edilgen çatı ekleri eklenerek oluşturulur.

 

3. Dönüşlü Çatı:

• Tanım: Fiilin özne tarafından hem gerçekleştirilip hem de kendine yapıldığı durumu ifade eder. Dönüşlü çatılı fiillerde özne eylemi hem yapar hem de etkilenir.
• Ekler: -in, -inmek
• Örnekler:
  • "Ali kendini hazırladı." (Ali, hazırlık eylemini hem yapar hem de kendisine yapar.)
  • "Ayşe saçını kestirdi." (Ayşe, saçını kestirmek için eylemi hem yaptırır hem de etkilenir.)
• Açıklama: Dönüşlü çatıdaki fiiller, öznenin eylemi kendine yaptığı ve eylemin özne üzerinde etkili olduğu durumu ifade eder. Bu tür fiillerde özne eylemin hem uygulayıcısı hem de etkisidir.

 

4. Sebep-sonuç Çatısı (Causative Çatı):

• Tanım: Öznenin başkasına fiili yaptırdığı durumu ifade eder. Özne eylemi gerçekleştirme yetkisini başkasına verir.
• Ekler: -dir, -tir, -ir
• Örnekler:
  • "Ali, evi temizletti." (Ali, başkasına evi temizletti.)
  • "Ayşe, kitabı okuttu." (Ayşe, başkasına kitabı okuttu.)
• Açıklama: Sebep-sonuç çatıdaki fiiller, öznenin eylemi başkasına yaptırdığı durumu ifade eder ve genellikle fiil köküne sebep-sonuç çatı ekleri eklenerek oluşturulur.

 

Tablolar

Çatı Türü	Tanım	Ekler	Örnekler
Etken Çatı	Öznenin eylemi doğrudan gerçekleştirdiği durum	- (Ek kullanılmaz)	"Ali kitabı okur."
Edilgen Çatı	Eylemin başkası tarafından yapıldığı durum	-il, -in, -ilmek, -inmek	"Kapı açıldı."
Dönüşlü Çatı	Öznenin eylemi kendine yaptığı durum	-in, -inmek	"Ali kendini hazırladı."
Sebep-Sonuç Çatısı	Öznenin eylemi başkasına yaptırdığı durum	-dir, -tir, -ir	"Ali evi temizletti."

 

 

Hap Bilgiler

• Etken Çatı: Eylemi özne doğrudan gerçekleştirir.
• Edilgen Çatı: Eylem başka biri tarafından yapılır; özne etkilenir.
• Dönüşlü Çatı: Özne, eylemi kendine yapar.
• Sebep-Sonuç Çatısı: Özne, eylemi başkasına yaptırır.

 

 

Sınavda Çıkabilecek Noktalar

• Çatı türlerinin tanımları ve özellikleri.
• Fiil çatılarının örnekleri ve nasıl oluşturulduğu.
• Çatı türlerinin cümledeki işlevleri ve anlam ilişkileri.

 

 

Örnek Sorular ve Çözümleri

1. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde edilgen çatı kullanılmıştır?
   • A) "Ali kitap okur."
   • B) "Kapı açıldı."
   • C) "Ayşe saçını kestirdi."
   • D) "Ali kendini hazırladı."

Cevap: B) Kapı açıldı.
Açıklama: "Açıldı" edilgen çatıdır; eylem başka biri tarafından yapılır.

2. Aşağıdaki cümlede hangi çatı türü kullanılmıştır?
   • A) "Ali kendini hazırladı." (Dönüşlü Çatı)
   • B) "Ali kitap okur." (Etken Çatı)
   • C) "Kapı açıldı." (Edilgen Çatı)
   • D) "Ayşe evi temizletti." (Sebep-Sonuç Çatısı)

Cevap: D) Ayşe evi temizletti.
Açıklama: "Temizletti" sebep-sonuç çatıdır; eylemi başkasına yaptırır.

3. Aşağıdaki cümlede hangi çatı türü kullanılmıştır?
   • A) "Ali evi temizledi."
   • B) "Ayşe kendini hazırladı."
   • C) "Kapı açıldı."
   • D) "O, kitabı okuttu."

Cevap: C) Kapı açıldı.
Açıklama: "Açıldı" edilgen çatıdır; eylem başkası tarafından yapılır.

4. Aşağıdaki cümlede hangi fiil çatısı kullanılmıştır?
   • A) "Ali kitabı okur." (Etken Çatı)
   • B) "Ayşe kitabı okuttu." (Sebep-Sonuç Çatısı)
   • C) "Ali kendini hazırladı." (Dönüşlü Çatı)
   • D) "Kapı açıldı." (Edilgen Çatı)

Cevap: A) Ali kitabı okur.
Açıklama: "Okur" etken çatıdır; özne eylemi doğrudan gerçekleştirir.